Categorie: Rouwverwerking

Aly Brug had een interview met Marinus van den Berg, pastor in verpleeghuis Randerode te Rotterdam, over zijn zo juist verschenen boek Rouwen in de tijd. Dit interview is eerder gepubliceerd in het Christelijk Weekblad van 25 december 2009.

Wie ben ik en hoe vind ik mijn weg verder?

Hij verzorgt lezingen en workshops over thema’s als ouder worden, levenseinde, afscheid, verlies en zorg. Van zijn hand verschenen verschillende boeken voor wie zelf rouwt, en voor wie rouwenden beter wil leren begrijpen. Aly Brug in gesprek met Marinus van den Berg.

Als ik de kaars aansteek, wil jij dan de woorden zeggen?
Een kaars is veelzeggend. Elke morgen steek ik op mijn werkkamer een kaars aan omdat één licht zoveel licht kan brengen. Eén licht al wijst de duisternis haar grenzen.

Er staan inmiddels veel boeken op je naam. De titels zijn veelzeggend: ‘Waken en afscheid nemen’, ‘Teksten bij afscheid’, ‘Door je verdriet heengroeien’, om er maar enkele te noemen. Ben je onze ‘rouwpastor’?
Wie is ‘onze’ zou ik willen zeggen. Je bent pastor voor iemand als iemand dat ook zo gaat ervaren. Dat is een ontwikkeling, een groei. Een mens is niet open, maar een mens kan open gaan. Dat gebeurt als er veiligheid en vertrouwen groeit, als er in pastorale relaties zorgzaamheid en zorgvuldigheid wordt geboden. Als iemand iets van dat behoeden bemerkt, dan mag je je iemands pastor weten.

Wanneer en waardoor ontstond de behoefte over deze moeilijke materie te schrijven?
Tijdens mijn studie in Amerika overleed het zoontje van mijn broer. Ik hoorde er pas van na de begrafenis. In diezelfde tijd overleed een tante naast ons, een oudoom die bij in ons in huis woonde en mijn oma. Vier mensen binnen twee maanden. In diezelfde periode luisterde ik naar iemand, die vertelde over rouw en over hechtingstheorieën. Ik herkende heel veel en toen ik een scriptie moest schrijven stelde ik als onderwerp voor ‘Lijden aan een verlies’.
Wie is God, wat is lijden, hoe ga je hier mee om? Toen ben ik mensen gaan interviewen. Na afronding van de scriptie kreeg ik het advies op deze weg verder te gaan.

Recent verscheen ‘Rouwen in de tijd’. Een fors boek, waarin alles aan de orde komt. Een soort ‘rouwbijbel’, een boek om in  te bladeren?
Ja, als je de bijbel dan maar wilt opvatten als een verzameling van verhalen, van impressies, van poëzie; het is een wonderlijk boek, een klein ‘bibliotheekje’, waarin je mag kijken, waardoor je je mag laten inspireren, want er is wel een rode draad in. Het gaat om het geloof, om het vinden van wie is God voor mij en wie ben ik voor God? Zo is het ook in de rouw. Wie ben ik en hoe vind ik mijn weg verder? Inmiddels meldde de uitgever dat de tweede druk in aantocht is.
Is dit boek de bekroning van alles wat je over dit onderwerp schreef? Ik denk het wel.

De ondertitel is ‘Een zoektocht in het landschap van afscheid en verlies’.
Wil je hier iets over vertellen?
Ik moest in Torhout (België) over dit onderwerp spreken voor een groep studenten  Om het aanschouwelijk te maken tekende ik een landkaart. Die landkaart, Terra Incognita (Het onbekende land) staat aan de binnenzijde van ‘Rouwen door de tijd’. In het midden heb ik een hart getekend, je bent in je hart geraakt. In dat hart tekende ik de vier zingevingsgebieden: intimiteit, ontspanning, inspanning en levensbeschouwing. De landkaart geeft de zoektocht weer door het onbekende land met plekken van gevaar, maar ook van warmte en genegenheid. De kern is: jij die opnieuw verbinding zoekt met de wereld om je heen. Daarnaast speelt haasttijd en vertraagde tijd. Iemand in rouw leeft niet zoals anderen in de haasttijd, maar vanuit de chaos in de vertraagde tijd. Je kunt wel deelnemen aan wat het leven heet, maar nooit meer op dezelfde wijze of in hetzelfde tempo als in de haasttijd.

‘Rouwen in de tijd’ is overzichtelijk. Kleine hoofdstukken, afgewisseld door onderwegteksten en intermezzo’s. Mondjesmaat verschillende  onderdelen aanreiken?
Rouwenden kunnen maar kleine stukjes aan. Door in het boek te bladeren komen ze soms net die ene zin tegen waar ze naar zochten. Een zin om die dag mee te nemen.

Langzaam leid je de lezer door het boek. Suggesties voor hoe te leven bij rouwpijn, worden aangeboden. Er zijn ook omkaderde vragen voor de lezer. Probeer je zo de lezer bij de eigen situatie te houden?
Ja. Ik zeg bij lezingen vaak: ‘U moet niet naar mij komen luisteren. Ik hoop dat u vandaag goed luistert naar uzelf. Ik reik beelden aan en ervaringen. Niet om te zeggen zó moet het, maar wat komt het dichtst bij uzelf?’

Je noemt jezelf iemand die het steeds minder weet en leert van wie het wel weet. Worden de rouwenden je leermeester?
De lijdende gaat mij vóór, want die vertelt waar hij ongeveer is in het landschap van verlies. Dan is vraag ‘zijn er kinderen, zijn er familieleden en goede vrienden’ belangrijk; maar belangrijker is de vraag ‘wat betekenen ze voor u?’ In dialoog kan helder worden dat rouwenden ook voor anderen weer iets kunnen gaan betekenen.

Met welke boodschap wil je rouwenden in de opmaat naar kerstmis  bemoedigen?
Ik zou een zin van Paul Claudel willen zeggen. “Christus is niet in de wereld gekomen om het lijden weg te nemen, maar om het lijden te verlichten.’ Wil je kerstmis kunnen vieren, dan moet ook het gemis en de pijn genoemd worden. Er is een leegte. Bonhoeffer zegt dat ook God die leegte niet vult. Maar God respecteert die unieke liefdesband die wij met iemand gehad hebben en nog hebben. Rouw gaat over liefde…

CV

Marinus van den Berg (1947) geb. te Wijhe, studeerde aan het gymnasium van de paters karmelieten in Zenderen, theologie aan de Katholieke Hogeschool Utrecht en de universiteit van Yale (USA).
Werd in 1977 priester gewijd en werkte 8 jaar in Apeldoorn in het verpleeghuis ‘Randerode’, daarna 15 jaar als pastoraal vormingswerker voor gezondheidszorg en is dit jaar 11 jaar pastor/geestelijk verzorger voor Antonius IJsselmonde te Rotterdam en 1 jaar in het nieuwe regionaal palliatief centrum Cadenza. Bijna 30 jaar betrokken bij de Vereniging Ouders Overleden Kind. Koninklijke onderscheiding ontvangen. Geeft veel lezingen en cursussen  over omgaan met verlies en afscheid.

Benno en ik delen iets wat niet in woorden is te vatten. Benno is één van de twee beheerders van de begraafplaatsen in de gemeente Kampen. Hij is ook het bezielend hart van deze stilteplekken. Ik ontmoette hem voor het eerst toen ik een serie schreef over de hier gelegen begraafplaatsen. Het klikte; soulmates, zoals hij zei. En toen het grote verdriet in ons gezin kwam, ondervond ik praktische steun van hem. ‘Ik zal de begrafenis doen, ook al moet ik er voor van vakantie terugkomen.’

Toen ik hem weer eens sprak liet hij weten rond de aula op de oude begraafplaats van Kampen een levenslooptuin te willen aanleggen. Het leek hem zinvol bezoekers aan het denken te zetten, misschien zo ook te mogen troosten. In kleurige woorden deed hij de plannen uit de doeken. Ik luisterde met een half oor, want concentreren was nog moeilijk. Tot er een mailtje kwam met een bijlage. ‘Wil je hier eens naar kijken? Het is een brochure voor scholen, waarin we leerlingen uit de hoogste klassen uitnodigen voor een gang door de levenslooptuin. Een goede gelegenheid om in gesprek te raken over leven en dood.’ De bijgevoegde tekst was spreektaal. Er moest aan gesleuteld worden en op een donkere middag schoof ik in het kleine kantoor op de begraafplaats achter de computer en probeerde met veel geduld zinnen om te bouwen, soms ook stukjes te herschrijven. Toen was het gereed. We waren beiden tevreden.

Op een grote voorname steen, ooit sierde deze het graf van een predikant, moest de uitleg van de levenslooptuin worden gebeiteld. Vijf bordjes met teksten, die vertelden over de verschillende fasen van het leven, waren nodig ter ondersteuning. Of ik daar voor wilde zorgen? Het woog zwaar, ik schoof het voor me uit. ‘Is er ook een deadline?’, mailde ik. De boodschap terug was helder: ‘Op een kerkhof is geen deadline.’ En door die humoristische opmerking werd mijn blokkade opgeheven. Het is een algemeen kerkhof, de woorden moesten voor ieder toegankelijk zijn. Bij een glas wijn schreef ik binnen een half uur alle teksten.

Levensweg
In een korte wandeling rond de aula zijn de symbolische fasen van het leven weergegeven. De natuurlijke gang van het water in de beek staat voor het leven zelf. Ook de beplanting wordt hierin betrokken. Van pril en laag (geboorte) naar beplanting in opgaande groei (ontwikkeling), die overgaat in onstuimig en ongeordend groen (tegenslagen). In de aanwezige beelden zal de wandelaar bij enig nadenken veel herkennen.

Geboorte
Van onder de ruwe ongevormde steen zoekt het water een weg. Het leven begint, de nog ongevormde mens zal zich vormen naar lichaam en geest.

Groei en ontwikkeling
De mens opgenomen in het leven krijgt steeds meer vorm. Groei van lichaam, groei van geest. Zelfkennis, een voortdurend proces.

Tegenslagen en voortijdig wegvallen
De belemmeringen voor het water in dit gedeelte van de beek symboliseren tegenslagen in het leven. Soms zelfs stopt de waterstroom en sterft de mens voortijdig.

Sterven
Het water stroomt hier in de grond, de beek houdt op. Hier eindigt het leven van de mens en moet hij niet alleen zijn dierbaren loslaten, maar ook het leven zelf.

Gedenken en overdenken
Ieder mensenleven ligt tussen geboorte en sterven. Aan het eind van deze symbolische levensweg is het goed dierbaren te gedenken en het eigen leven te overdenken.

Beelden, er moesten beelden komen en daartoe werden de bewoners in een huis-aan-huis krant opgeroepen voorstellen in te dienen. De reacties waren even talrijk als ontroerend.

Op een vroege voorjaarsdag, bij het uitbotten van het eerste groen, namen Benno, Aletta en ik de voorstellen door. Aletta is uitvaartleider en een fijne vriendin van ons beiden. Na veel wikken en wegen werd gekozen voor handen in alle veelzeggendheid. Tot slot kwam er een grote tafel met aan weerszijden gastvrije banken, bezoekers konden daar in alle rust hun gedachten laten gaan. En mochten er tranen vallen, ook dat kon, want de pergola bood voldoende beschutting. En hiermee was de levenslooptuin gereed en was er een prachtige stilteplek geboren.

Op een luisterende novemberdag volgde ik de meanderende beek in de levenslooptuin. Het water was traag in beweging, een neerdwarrelend blad liet zich zoetjes meevoeren. Ik keek naar de handen: de handen in vertwijfeling, de gebalde handen, de gevouwen handen. Nadenkend schoof ik op de bank en keek naar eigen handen; ze leken de gebaren te herkennen. Mijn blik dwaalde over de begraafplaats met bijzondere monumenten en onopvallende gedenktekens, bedekt door vallend blad. Eindigheid èn eeuwigheid leken elkaar te raken…

Aly Brug.

(Eerder gepubliceerd in Centraal Weekblad.)

Voor veel mensen is het kerkhof iets lugubers. Ze durven er geen stap te ztten. Het is dezelfde angst, die de mensen weerhoudt om in een ziekenhuis, een psychiatrische inrichting of verpleeghuis op bezoek te gaan. Ik denk dat je je tegen die angst sterk moet verzetten. Want je kunt je hoofd niet in het zand steken en net doen alsof dat niet bestaat.

Ziekte, handicap en dood horen gewoon bij het leven. En je kunt het niet ontlopen. Het kan ook eens jouw deel worden! En dan is het zo veel gemakkelijker er tevoren al mee vertrouwd te zijn geraakt.

In dit vlak ligt ook “het bezoek aan het kerkhof”, om de gestorven man of vrouw, vader of moeder, je kind te bezoeken. Het is altijd erg ontroerend, wanneer je bijvoorbeeld in een Tv-programma “Ik mis je” de hele familie rondom het graf ziet staan. Ik weet wel: op het kerkhof vind je van de overledene geliefde niets meer terug als alleen herinneringen. Wie denkt daar nog iets anders te vinden komt bedrogen uit. Dan voel je alleen maar leegte, verlorenheid, en je komt er akelig vandaan. Maar daarvoor moet je ’t ook niet doen! De dood heeft nu een keer scheiding gemaakt, en wij kunnen over de grens van de dood heen niet meer bij elkaar komen. Er is wel iets anders, dat ons de droeve gang naar het kerkhof doet gaan, en dat andere zijn wij zelf: ik in mijn verdriet, ik met mijn eenzaamheid, ik die niet los kom van mijn geliefde partner of kind, ik die nog even bij de geliefde dode wil verwijlen, ik die nog wat zorg wil besteden aan zijn laatste rustplaats, omdat dat het laatste is wat ik nog voor hem of haar kan doen. Voor je zelf kan het iets bevrijdends zijn in de verschrikkelijke benauwdheid van je verdriet. Dat je nog een plaats hebt waar je met je verdriet naar toe kunt, waar je voor je gevoel nog samen kunt zijn met de overledene, waar je in gedachten al die mooie dingen die jullie samen hadden opnieuw kunt beleven, waar je je tranen de vrije loop kunt laten.

Zeker in de eerste tijd van de rouw kan bezoek aan het kerkhof helpen om je verdriet te verwerken. Je hebt tenminste nog een plaats waar je je geliefde weet. Daar ligt ook het grote verdriet bij “vermissing” van een geliefde: dat je die plaats niet weet. De laatste verblijfplaats van een dode houdt de band met hem of haar in stand, al wordt deze ook in de loop der jaren steeds vager. Na verloop van tijd kun je er mee leven dat die tastbare band er niet meer is en dat je uit de herinnering kunt leven. Dan hoef je – denk ik – zo nodig niet meer naar het kerkhof. Je gaat nog wel op gedenkdagen (verjaardagen) en andere vierdagen, om het graf netjes te maken, want de doden blijven er toch bij horen. Misschien kun je ze nog een ereplaats geven in de genealogie of op je website. Zo blijf je voor altijd met hen verbonden.

Hiermee wil de artikelenserie over rouw en rouwverwerking beëindigen. Ik hoop dat ik er veel mensen mee heb kunnen troosten en bemoedigen. Als u nog over bepaalde onderwerpen wilt doorpraten, stuurt u mij dan gerust een mailtje: dominee@pastoralekroes.nl

Soms staat er op de rouwkaart: “Geen bloemen, geen bezoek”. Waarom men dit doet, kan heel verschillend zijn. Misschien hield de overledene niet van bloemen of vindt met bloemen niet passen bij het grote verdriet, dat in het leven gekomen is. Soms ook heeft men het idee, dat met bloemen de ernst van de dood “verbloemd” wordt.

Zo moet dat niet, denkt men dan. Je kunt de dood niet “opleuken”. Daar is hij te ernstig en te tragisch voor. Daarom liever geen bloemen! Ook hoor je wel eens zeggen: “Bloemen? Die had men beter bij het leven kunnen geven, nu hoeft het niet meer!””

Tja, waarom geven mensen elkaar eigenlijk bloemen bij begrafenissen en crematies? Het is al een oud gebruik. Ik denk, dat men het doet om dezelfde reden waarom men ook in blijde omstandigheden elkaar bloemen geeft. Om te laten zien, dat men met elkaar meeleeft. Laten we niet te gauw denken, dat men het doet om het geweten te sussen (hoe groter bloemenkrans, hoe groter schuldgevoel). Het kan een soms wat stuntelige en onpersoonlijke manier zijn om een oprecht medeleven uit te drukken. Vaak wordt er ook het respect mee uitgedrukt voor wat de overledene betekend heeft in iemands leven. Ik denk aan een bedrijf, die zijn werknemer in de bloemetjes zet, bij zijn afscheid en bij zijn overlijden. Het laat zien, hoe de collega werd gewaardeerd.

Voordat we het besluit nemen “geen bloemen” op de kaart te zetten, moeten we bedenken dat we daarmee aan anderen de gelegenheid ontnemen hun oprechte meeleven tot uiting te brengen. Ik heb eens gehoord van iemand, die ook had geschreven “geen bloemen”, hoe er op de dag van de begrafenis toch een kransje van eenvoudige weidebloemen kwam, gemaakt door een kind uit de buurt. Het was zo echt en ontroerend, dat de vrouw die ’t me vertelde er nog tranen van in de ogen kreeg. “Dat heeft me toch zo goed gedaan! Daar had ik helemaal niet aan gedacht, toen ik zo maar klakkeloos liet opschrijven “Geen bloemen”. Ook heb ik zelf wel meegemaakt, wat een liefde er van bloemen kan uitgaan. In één van de Zeeuwse dorpen lag op de kist in de groeve enkel een hart, een hart van bloemen, in al zijn eenvoud o zo mooi. Beter hadden de kleinkinderen hun liefde voor Oma niet tot uitdruk kunnen brengen!

Hetzelfde, wat ik van bloemen heb gezegd, kan ook gezegd worden van “geen bezoek”. Je denkt in je verdriet, dat je liever geen mens wilt zien, heel begrijpelijk. Maar dat andere mensen ook verdriet hebben en dat zij uw verdriet willen delen, dat moeten we ook bedenken. Laten we elkaar de kans geven om te troosten en te helpen. Ook als u soms denkt, dat die ander alleen uit nieuwsgierigheid komt. Geef hem of haar dan toch het voordeel van de twijfel! Misschien vergissen we ons, misschien is eer toch meer goeds in een mens dan we denken. Soms vallen mensen nog wel eens mee!

Hier geldt dus hetzelfde, wat ik al eerder gezegd heb over begraven “in stilte”. Ontneem de ander niet de kans tot meeleven. Ontneem ook je zelf niet de kans om getroost te worden. Hoe vaak heb ik het niet gehoord van mensen in de rouw: “Ik zag er zo tegen op, tegen al die mensen, maar wat was het fijn dat ze er waren! Ik heb me daardoor echt gesterkt gevoeld.” Natuurlijk moeten we, als we bezoek aan huis ontvangen, er wel voor zorgen, dat er voldoende hulp is. Want zelf ben je nergens toe in staat. Alleen luisteren en stil zitten is je nog gegeven. Maar er zullen kinderen en kleinkinderen en buren zijn, die u het werk uit handen nemen. In dagen van zorg en verdriet kan de onderlinge bijstand soms grootse vormen aannemen. En dan komt de hulp ook wel eens van een kant, waar je ’t nooit van had verwacht.

Een crematorium doet wat koud en zakelijk aan. De tijd voor een crematie is ook zeer beperkt. Als predikant krijg je nauwelijks tien minuten om wat te zeggen. Daarna kun je de formule uitspreken onder handoplegging, waarna de kist zakt. De mensen gaan daarbij staan. Dat is wel een plechtig moment.

Wanneer het afsluitdeksel over het gat is geschoven gaat iedereen weer zitten. Dan kan er nog even “gesproken” worden, waarna men onder zacht klinkende muziek de aula verlaat om zich te begeven naar de koffiekamer, waar de condoleance plaatsvindt. Als je er zo tegen aankijkt, is het echt iets “van de wereld”. De dood wordt geromantiseerd en met al die fraaie toestanden eigenlijk “opgeleukt”. De gruwelijke ernst van de dood is nauwelijks meer te voelen. Alleen als de kist zakt voel je iets van die ernst. Dat is ook het moment van het ultieme afscheid. Persoonlijk had men al afscheid kunnen nemen, als de rouwstoet na het binnenkomen achter langs de kist loopt. Iedereen kan dan even de hand op de kist liggen en zo afscheid nemen. Maar als de kist uit het oog verdwijnt in de diepte is het net alsof men de dode begraaft. Dat is echt het moment, dat je alleen achter blijft, dat de geliefde dode er niet meer is, voor goed. Dat doet heel veel pijn. Maar je bent er tot het laatste toe bij gebleven, en dat is een troost. Als je een dier laat inslapen blijf je er toch ook bij, het is het laatste wat je nog kunt doen voor elkaar.

Daarom is het toch jammer, dat zo’n eigenlijk moment van afscheid en overgave in sommige crematoria niet meer mogelijk is. Soms wordt er een gordijn dicht getrokken, maar je weet dat de kist daar achter blijft staan. Soms blijft de kist ook gewoon staan, wanneer je er langs gelopen bent. En dan op een later moment vindt de verassing plaats (waar dus niemand bij is!), Dat is niet goed. Zo mag het niet zijn, want dan kan het werk niet door de achter blijvenden afgemaakt worden. Dat geeft toch een een gevoel van onbehagen. Hetzelfde is het geval, als op de begraafplaats de kist niet helemaal zakt. Dat is ook zo’n moderne gewoonte, want het is zo erg voor de familie om de kist te zien zakken! De begrafenisondernemer zegt dan tot de dominee: “Kist zakt tot maaiveld”. O ja? Denk ik dan. Moet de overledene dan maar blijven hangen tussen leven en dood? Ook dan wordt ons werk niet afgemaakt. En dat is toch een eerste begin van de rouwverwerking? Wij geven de geliefde dode niet over aan de aardse rustplaats, maar eigenlijk laat je hem achter in de handen van de lijkbezorgers. En wij verlaten hem of haar vóórtijdig! Daar zit iets van “in de steek laten” in.

Toen we nog in Zeeland woonden, ben ik vaak in het crematorium van Middelburg geweest. Het is prachtig aangelegd. Door een lange oprijlaan kom je aangereden. De auto is gauw gestald in de vele parkeerplaatsen vlak voor het crematorium. Dan gaan we naar binnen. Je wordt ontvangen in één van de nevenruimten. Het is er netjes, gewoon eenvoudig, maar niet zo “schouwburgachtig” als bijvoorbeeld in Driehuis-Westerveld. Er gaat zelfs iets van warmte van uit, waardoor je je gauw op je gemak voelt. Je doet je jas uit, want je hoeft niet meer naar buiten. Als het tijd is gaat de begrafenisondernemer met de predikant vóór naar de aula. We lopen langs de kist en gaan dan zitten. De begrafenisondernemer vraagt of iemand het woord wenst. Is dit niet het geval, dan geeft hij de dominee het woord. Bij de binnenkomst klinkt een zelf uitgekozen lied of stuk muziek. Na de meditatie luisteren we weer naar muziek en bij het verlaten van de aula wordt nog eens iets gespeeld. Van te voren wordt de muziek met de begrafenisondernemer doorgenomen. Zelf probeer ik met een stukje uit de Schrift en een korte meditatie dicht bij de familie te komen in hun verdriet. Ook probeer ik een beeld op te roepen van de overledene, zoals hij was en deed en ook geloofde. Gelukkig is de overledene er zelf bij. Dit wil ik met name noemen. Want lang niet altijd is dit het geval. Vaak worden – in kleinere dorpen – rouwdiensten gehouden in een zaaltje van een buurthuis bijvoorbeeld en dan staat de overledene in de rouwwagen buiten. Maar het voordeel van een crematorium is, dat alles onder één dak kan gebeuren. Na de meditatie van de dominee of andere voorganger zijn we even stil, in gedachten verzonken, luisteren naar de muziek of het lied. Dan ga ik staan bij de kist en spreek de begrafenisformule uit: “… geven wij hem/haar over aan het vuur, stof tot stof, as tot as.” Tenslotte geef ik de overledene de zegen, waarbij ik met mijn handen het gebaar maak van een kruis. Iedereen wordt gevraagd mee te bidden met het “Onze Vader”. De uitvaartleider deelt dan mee, dat de plechtigheid is beëindigd en hij nodigt iedereen uit hem te volgen naar een ruimte, waar men de familie kan condoleren en nog een kopje koffie kan gebruiken (met cake).

In principe geldt voor crematie hetzelfde als wat gezegd is over de rouwdienst en de begrafenis. Alleen, bij een crematie gebeuren beide, rouwdienst en begrafenis, ineen. In één ruimte en in één samenkomst, ook de condoleance kun je daarbij betrekken, want die gebeurt direct daarna in hetzelfde gebouw. Het is als ’t ware één vloeiend gebeuren. En daar zit zeker ook iets moois in, het is in ieder geval erg praktisch.

Geen wonder, dat het in deze tijd velen aantrekt! Het is ook een voordeel, dat alles “binnen” gebeurt. Het weer kan er dus geen invloed op hebben en iedereen kan er bij zijn (ook bijvoorbeeld rolstoelgebruikers).

Vroeger was er maar één crematorium: in Driehuis-Westerveld bij Velsen. Daar liep zelfs een spoorlijntje naar toe. En er was een aparte vereniging van mensen, die gecremeerd wilden worden. Want het was zeker niet vanzelfsprekend. Er werd sterk tegen geageerd. Het heeft lang geduurd, eer de crematie dezelfde wettelijke rechten kreeg als de begrafenis. Dit gebeurde pas door de nieuwe Wet op de Lijkbezorging in 1968. Daarna zijn er overal crematoria gekomen. Ik sprak al over een vereniging ter bevordering van crematie, Voor de oorlog had je zelfs twee Verenigingen “voor Facultatieve Lijkverbranding”. Daar kon je lid van worden en dan was crematie mogelijk. Het eerste crematorium in Driehuis-Westerveld en ook latere crematoria werden door die Verenigingen geëxploiteerd. In 1958 zijn beide Verenigingen samengevoegd. Voortaan had je alleen nog de Crematoriumvereniging Nederland. Die heeft er voor gezorgd, dat er ook crematoria kwamen in Dieren, Groningen, Den Haag (“Ockenburg”), Rotterdam, Utrecht, Amsterdam en zo langzamerhand in alle grote steden. Zelfs in het zo behoudende Zuid-Limburg ontstonden crematoria, in Heerlen en Geleen.

Tegenwoordig spreken we niet meer over lijkverbranding, maar over verassing, omdat het lichaam bij zeer hoge temperatuur (800 tot 1000 graden) in as wordt omgezet. Het lichaam wordt dus niet door de vlammen zelf aangeraakt, maar alleen door de gloeiende lucht. Daartoe wordt het lichaam in de kist in de oven geschoven. Op de kist wordt een genummerd vuurvast identiteitsplaatje of -steentje bevestigd om verwisseling van asresten te voorkomen. De verassing duurt ongeveer 1 -1,5 uur. De opgevangen as, gemiddeld 3 kg, wordt vaak verstrooid op een daartoe aangelegd “strooiveld” bij het crematorium. Het kan niet zo maar overal gestrooid worden. De as kan ook in een asbus worden gebracht, die dicht gesoldeerd wordt. Zo’n bus kan geplaatst worden in een sierurn en bijgezet in een “columbarium”, een soort urnentuin. Je ziet ze ook wel staan in daartoe speciaal gemetselde muren bij een crematorium. Een urn wordt ook wel bijgezet in een bestaand graf. Sommige mensen hebben er een sierurn van gemaakt om hem bijvoorbeeld op de schoorsteen te zetten.

Velen van u zullen wel eens zo’n crematie hebben meegemaakt. Aan de ene kant erg praktisch, aan de andere kant ook een beetje kil en zakelijk. Het is vaak “lopende band” werk en weinig persoonlijk. Alles “op de klok”, met muziek uit luidsprekers. De aula’s zijn meestal erg chique, veel marmer en glitter.

Een volgende keer meer hierover.

Op de begraafplaats bevangt je een gevoel van rust en dankbaarheid. Dat zal wel voor iedereen verschillend zijn, maar ik zelf krijg meestal dat gevoel. Het is de rustplaats van de doden. Zelf mag ik er ook eens rusten van al mijn werken en zorgen. Die rust heeft ook te maken met gerustheid. Dat je er gerust op kunt zijn, dat alles goed met je komt. Als ik de graven langs loop en de namen in mij opneem, hoor ik de stemmen van het Evangelie. Zij spreken van opstanding en eeuwig leven. En dan zie ik beelden van de jongste dag en ik hoor het geweldige geluid van de bazuinen klinken! Dat stelt mij gerust: ook deze dodenakker zal schouwplaats van Gods oneindige genade worden. U en ik en al die mensen die daar liggen zullen er getuige van mogen zijn, zij zullen daaraan deelnemen! Eens als de bazuinen klinken! Zalig de doden, die in de Heer sterven! De rustplaats wordt woonplaats, in afwachting van de grote dingen die komen gaan. Wij gaan ten hemel in en erven Koninkrijken! Dat maakt je dankbaar en blij, in weerwil van alle verdriet en de vele tranen, die meegebracht worden naar het kerkhof. Het is volbracht… Wij dragen de dierbare dode op aan de Heer van het Leven. Hij zal verder voor haar of hem zorgen. Het is goed zo, ik weet aan Wie ik hem of haar en ook mij zelf kan toevertrouwen, al wisselen ook dag en nacht. Ik ken de rots waarop ik bouwe, hij feilt niet, die uw heil verwacht.

Eens aan de avond van mijn leven
Breng ik, van zorg en strijden moe,
Voor elke dag, mij hier gegeven,
U hoger, reiner loflied toe.
 (Gezang 390, 3)

Als we ons dan opgesteld hebben rondom de geopende groeve, vraagt de uitvaartleider of er nog iemand wat zeggen wil. Meestal is er niemand. Toespraken worden tegenwoordig vóór de rouwdienst in de kerk of het zaaltje gehouden. En dat is goed zo, want op de begraafplaats gaan de meeste woorden verloren op het ruisen van de wind of het geraas van het snelverkeer.

Wenst niemand het woord, dan geeft de begrafenisdienaar (zo wordt hij ook wel genoemd; in Zeeland: “lijkdienaar”) een knikje naar de dominee. Deze spreekt de begrafenisformule uit, terwijl de kist zakt. Het zijn twee elementen, die om nadere uitleg vragen.

Vanouds worden bij de teraardebestelling door de predikant de volgende woorden gesproken:

“Daar het de almachtige God behaagd heeft deze onze gestorven broeder/zuster tot Zich te nemen (of: uit dit leven weg te roepen), zo bestellen wij zijn/haar lichaam ter aarde – aarde tot aarde, as tot as, stof tot stof – ziende op Hem, Die gesproken heeft:”

 Ik ben de opstanding en het leven; wie in Mij gelooft zal leven,
ook al is hij/zij gestorven, en een ieder, die leeft en in Mij gelooft,
zal in eeuwigheid niet sterven
(Johannes 11, 25-26).

Wees niet bevreesd, Ik ben de eerste en de laatste en de levende 
en Ik ben dood geweest, en zie, Ik ben levend tot in alle eeuwigheden,
en Ik heb de sleutels van de dood en het dodenrijk
(Openbaringen 1, 17-18).

Nu hebben vandaag veel mensen moeite met deze traditionele begrafenisformule, omdat hier zo vanzelfsprekend wordt uitgegaan van Gods wil, ja zelfs van Zijn behagen. Wij, die vandaag meer geconfronteerd worden met de verschrikkingen van de dood dan met het natuurlijke einde van het leven, kunnen dat de “oude vaderen” niet meer zo gemakkelijk nazeggen. Bij de dood, die vaak zo verschrikkelijk komt, spelen zoveel andere machten mee, zoals kwaad, geweld, onzorgvuldigheid van mensen, duivelse machten, natuurelementen en ga zo maar door. Daarbij komt, dat ook het geloof van mensen, ja ook van de overledene, niet meer zo vanzelfsprekend vóórondersteld mag worden, zoals dat vroeger nog gebeurde, toen praktisch iedereen bij de kerk behoorde en dus verondersteld werd te “geloven”. Wie in Mij gelooft, zal leven. Die zal God ook tot Zich nemen. In dat geval kunnen we zeker van Gods welbehagen spreken, Zijn genade die onze dood overwint.

Volgende week hoop ik nog wat nader hierop terug te komen.

Graag noem ik hier het boek van Kalien Blonden “De hemel op mijn hoofd”. Zij schrijft me;

In dit boek interview ik mensen die lang geleden (20-30 jaar) een dierbare zijn verloren. Het boek gaat in op de vraag of tijd alle wonden heelt en laat zien hoe mensen ook na zo’n lange tijd hun dierbare blijven gedenken. Naast nabestaanden zijn ook mensen geïnterviewd uit verschillende levensbeschouwingen die vertellen over rouw- en herdenkingsrituelen in het Jodendom, de islam, het katholicisme en het protestantisme.

En in het persbericht:

“Ik weet niet of er een hemel is. Maar mijn moeder leeft voort in mijn herinneringen. Het hiernamaals zit in mijn hoofd.” Dat zegt een van de geïnterviewden uit het boek De hemel in mijn hoofd.
KRO-journaliste Kalien Blonden laat mensen aan het woord die lang geleden een dierbare zijn verloren. Zij maakte dit mee in 1981. Toen ze zeventien was stierf haar schoolvriendin. Een gebeurtenis die diepe indruk op haar maakte. Nu, na 25 jaar, vraagt ze zich af wat tijd doet met verdriet. Heelt tijd alle wonden?
Uit de interviews blijkt dat verdriet verandert. Het wordt minder heftig en verdwijnt naar de achtergrond. Maar de nagedachtenis aan dierbaren blijft. Mensen denken ook na 20 of 25 jaar, vaak nog iedere dag aan degenen die ze kwijtraakten. ‘ De hemel in mijn hoofd’ is daarom gaandeweg ook een boek geworden over herdenken en gedenken. Naast verhalen van nabestaanden worden rouw en herdenken ook belicht vanuit verschillende levensbeschouwingen.
In het najaar, rondom Allerzielen, start de KRO met een nieuw programma ‘Geschenk uit de Hemel’. Acht herinneringsportretten van bijzondere doden. Het programma laat zien hoe gewone mensen nog altijd herdacht worden en voortleven in herinnering. Een eerste vergelijkbare uitzending van Kruispunt rond Allerzielen maakte veel los. Dit inspireerde Kruispunt-redacteur Kalien Blonden tot zowel programma als boek. In samenwerking met KRO/RKK

Uitvoering Gebonden
Formaat 13,5 x 21,5 cm
Omvang ca. 160 blz.
Prijs ca. € 14,90
Het boek is ook te bestellen bij de KRO via 0900-1304. De prijs is dan 16,95 incl. verzendkosten.

Het is zinvol, wanneer de overledene vanuit het huis van geloof en gebed wordt uitgedragen. Voor de nabestaanden kunnen de geloofsliederen tot steun en troost zijn in hun grote verdriet. Er wordt beleden, dat de dood niet het laatste woord heeft. Dit mag een klein lichtpuntje zijn in de verschrikkingen van de dood. Het wordt er niet minder erg door, maar het is toch goed om te horen dat er een Herder is die met je meegaat door het dal van de verschrikkingen des doods.

En ook dat er een Gids is, die ons veilig leidt naar het huis van de Vader met de vele woningen, naar de stille wateren der rust. We mogen ervaren, dat het in de Bijbel niet om de dood, maar om het léven gaat. De Bijbel eindigt niet voor niets met het visioen van Johannes in Openbaring 21, 4: “En de dood zal niet meer zijn, noch rouw noch verdriet noch moeite zal er meer zijn.”

De rouwdienst is ook de plaats van “gedenken”. De gedachtenis aan al wat die éne mens voor ons heeft betekend. Ieder mens is uniek, een van God gegeven schepping. Daarom mogen wij ook over hem of haar spreken. Want die mens is een stuk op mijn levenspad geweest, een metgezel, een partner, een maatje. Die mens was daardoor iets van jezelf. Je bent door hem of haar gegroeid, gevormd, medemens geworden. Daarom doet scheiden ook zo’n pijn. De dood haalt een stuk uit je zelf weg. Daar spreken we over in de rouwdienst: wat de overledene voor je geweest is, hoe zeer je hem of haar daarom mist. We doen dat in relatie met Iemand, Die dat ook heeft meegemaakt: Jezus Christus. De mens, die dood was, en zie: Hij leeft!

We noemen een rouwdienst daarom ook wel “dienst van gedenken en verwachten”. We kijken niet alleen terug, naar wat geweest is en wat nooit meer weer komt, maar we zien ook vooruit naar het leven, dat komt. Hoe kom ik er doorheen? Hoe kan ik nog verder? De Heer van het Leven is bij u, en wij staan om u heen. Je mág iets verwachten voor de toekomst, al lijkt die je ook zo donker en ondragelijk. Die Heer gaat met u mee en zal u dragen.

In de rouwdienst wordt gezongen en gebeden. Veel gebeden . In de eerste plaats is daar het danken voor Gods genade in het leven van de overledene. Voor wat hij mocht zijn in zijn liefde en zorgen voor u en uw gezin. Dat we haar of hem bij ons mochten hebben als vrouw of man, dochter of zoon, vriendin of vriend, collega, buurtgenoot, lid van de Gemeente. Dan zijn er de voorbeden voor de nabestaanden, maar ook voor de overledene zelf. We noemen de naam van onze dierbare voor God. We bidden voor de overledene, niet omdat wij twijfelen aan de genade en zorg van God voor hem of haar. Integendeel: juist, omdat we van die genade en zorg afweten. We bidden ook voor de overledene, omdat we met hem of haar verbonden blijven. In het gebed kunnen we die verbondenheid tot uitdrukking brengen. We blijven als ’t ware aan elkaar denken en voor elkaar zorgen. De dood kan geen scheiding maken tussen mensen, die van elkaar houden. Daarom noemen we zijn of haar naam voor God, wij dragen hem of haar aan de Heer van het Leven op.

Tenslotte is daar in de rouwdienst het zingen. Velen hebben daar moeite mee. Hoe kun je nog zingen, als je zo veel verdriet hebt? Toch is het ook vaak zo, dat wat met woorden niet meer gezegd kan worden nog wel gezongen kan worden. Er is verdriet, waar geen woorden meer voor zijn. Laten we dan toch zingen! Liederen van geloof, hoop en liefde. Liederen, waarin ons verdrietige hart zich kan uitschreeuwen Liederen, die al het kwaad van de dood overstemmen. Liederen, die uit de hemel ons worden toegezongen.

Het is een zegen, wanneer nabestaanden en familie, aldus gedragen door de kring van Gemeenteleden, afscheid kunnen nemen van de dierbare dode. Zeker, wanneer men één van gevoelen en geloven is met de overledene. Wanneer men dus weet, dat deze het ook zelf zo gewild zou hebben. Helaas is dit laatste niet altijd het geval. Ik denk aan wat je tegenwoordige nogal eens tegenkomt: dat een kerkelijke begrafenis zeker in de geest van vader of moeder zou zijn, maar geen zin meer heeft voor de kinderen. Als de kinderen er dan toch een dominee bijroepen -uit respect voor vader of moeder- dan is dat voor die predikant een extra moeilijke opgave. Zelf heb ik het altijd graag gedaan, omdat je juist bij een begrafenis nog kan laten horen wat geloof eigenlijk te betekenen heeft. En wie weet? Misschien raak je bij iemand een gevoelige snaar, zodat die tot geloof kan komen.

Het komt tegenwoordig ook meer en meer voor, dat er geen rouwdienst meer is. En dat geeft dan aan de mensen, die de overledene goed gekend hebben en wisten dat hij of zij een gelovig mens was, een akelig gevoel. Wanneer er zo afscheid genomen moet worden, zonder een hoopvol woord, is dat een kil gebeuren. Daarom is het heel goed, wanneer ouders dit met hun kinderen bespreken. Als dat tenminste mogelijk is. Ik weet, dat het soms moeilijk is. Bij het bespreken van de begrafenis heb ik kinderen horen zeggen: vader of moeder praatte nergens over, het was gewoon taboe. Voor kinderen is het dan niet gemakkelijk om de juiste beslissing te nemen. Voor de predikant is het dan zaak om de overledene recht te doen en de kinderen geen schuldgevoel te geven. Zonder dat het geloof wordt opgedrongen kan er in zo’n geval toch ook heel menselijk door de predikant tot de familie gesproken worden. Het komt er op aan dat de dominee weet te luisteren naar de noden en behoeften van de familie.

Het Evangelie komt dan vanzelf tot Zijn recht.

Ik weet, aan wie ik mij vertrouwe,
Al wisselen ook dag en nacht.
Ik ken de rots, waarop ik bouwe:
Hij feilt niet, die uw heil verwacht.
Eens aan de avond van mijn leven
Breng ik, van zorg en strijden moe,
Voor elke dag, mij hier gegeven,
U hoger, reiner loflied toe.
 (Gezang 390, 3)

We houden tegenwoordig veel rekening met elkaar, en dat is goed. Maar soms gaat het te ver. Soms verkeert het goed in zijn tegendeel. Zeker is dat – denk ik – bij sommige hedendaagse gewoonten van begraven en cremeren. Neem bijvoorbeeld het zinnetje, dat je nogal eens tegenkomt in rouwadvertenties: “De begrafenis heeft in stilte plaatsgevonden.” of “Daar wij overtuigd zijn van uw meeleven, is er geen gelegenheid tot condoleren”. Wie heeft nou zoiets bedacht?

Hoe kunnen mensen met elkaar meeleven, als er geen ruimte gegeven wordt om dat tot uiting te brengen? Willen we dan het meeleven echt niet meer voelen? Of zijn we bang, dat meeleven toch niet echt is, meer schijnheiligheid? Misschien zijn we wel bang voor onszelf, dat we onszelf niet meer in de macht hebben. Maar wat willen we dan wel?

Vreemd eigenlijk: je wilt met de ander meeleven, maar je krijgt daar geen kans voor. Die ander sluit zich voor je. Dat is niet goed voor die ander, die veel verdriet heeft, en ook niet voor jezelf, want jij hebt ook verdriet en je wilt die ander graag troosten.

In dezelfde lijn ligt het begraven en cremeren “in stilte”. Ook dat lees je steeds vaker in de rouwadvertenties. Daar kunnen allerlei redenen voor zijn. Je houdt niet zo van al die poespas en toespraken, hoe goed bedoeld ook. Soms heeft de overledene het zó aangegeven, uit (valse?) bescheidenheid. Een ieder zal daar wel zijn eigen reden voor hebben. Toch heeft ook hier dat je afsluiten voor anderen een grote schaduwkant: de eenzaamheid wordt daardoor nog sterker en je sluit je op in je verdriet. Het verdriet kan daardoor niet geuit worden. En dat is jammer, want wil je verdriet verwerken, dan moet dit naar buiten kunnen komen. Maar ook voor de anderen, die graag willen meeleven, is dit een blokkade. Vaak heb ik het meegemaakt, dat je bij zo’n begrafenis of crematie alleen met enkele gezins- en familieleden achterblijft. En dat is heel benauwend. Heel gauw ben je uitgepraat en dan gaat ieder zijn ’s weegs. Er blijft een gevoel achter van “wat jammer toch”. Hoe zwaar is het verdriet, dat je alléén moet dragen! En wat is het toch een zegen, wanneer anderen het met je (kunnen) delen.

De houding tegenover de dood van vroeger, zoals we dat nog in dorpsgemeenschappen tegenkomen, was zo gek nog niet. Dat de hele buurt, ja het hele dorp, er bij betrokken was, het was belastend, maar toch ook verrijkend.

De dood raakt nu eenmaal ons allen. Zeker degenen, die de overledene gekend hebben, tot in wijde kring. En als de overledene een kerklid was, dan zou het ook de hele Gemeente moeten raken. De begrafenis zou dan ook in het midden van de Gemeente moeten plaats vinden, in een kerkdienst van gedenken en verfwachten. De Gemeente zal dan het dragende vlak zijn, waarop de achterblijvende verdrietige familieleden verder kunnen. De gebeden van de zusters en broeders, hun helpende handen, hun troost en meeleven, hun aandacht zou de achterblijvenden verder kunnen helpen in de verwerking van hun verlies.

In de kring van meelevende mensen om je heen wordt de stilte doorbroken. Gelukkig heeft de dood niet het laatste woord. Er is opstanding en nieuw leven.
En daarover mag gesproken worden. Daarom is begraven en cremeren een daad van geloof, van opstandingsgeloof van heel de Gemeente. Laat die er dan ook bij betrokken worden. De dode zou dan ook in de kerk gebracht moeten worden en vanuit die gewijde plek begraven of gecremeerd moeten worden. Helaas is dat niet overal meer gebruikelijk. Vroeger was dat vanzelfsprekend. Misschien moeten we dat weer in heroverweging nemen. Vroeger werden de doden in de kerk of heel dicht bij de kerk begraven. Dat kan nu natuurlijk niet meer. Maar vanuit de kerk, dat kan nog altijd!

In stilte begraven of cremeren. Daar wordt nogal eens toe besloten. Het lijkt ook een goede mogelijkheid, vóóraf, want de familie ziet er tegenop, tegen al die drukte, de ontmoeting met al die mensen, heel begrijpelijk. Maar is dat achteraf ook zo? Hoe vaak hoor je mensen niet met vreugde vertellen, hoe druk het op de begrafenis of crematie was. Dat was toch voor hen een hele troost.

De volgende keer wil ik met u stilstaan bij de rouwdienst en alles wat daarmee samenhangt.

Een vraag die dikwijls gesteld wordt. Het antwoord hangt helemaal af van je persoonlijke instelling. Welke waarde je bijv. toekent aan de hygiëne: het lichaam verteert, een onsmakelijke gedachte! Ook speelt het milieu wel eens een rol: begraafplaatsen belasten het milieu, er is eigenlijk geen ruimte meer voor de dodenakkers. En de lichamelijkheid speelt ook wel eens door ons hoofd: als een lichaam begraven wordt, kan het ook gemakkelijker opstaan. Soms denkt men ook aan later. Zal er dan nog een plek zijn om naar de overledene toe te kunnen? Een graf kan nog bezocht en verzorgd worden. Een urn in een wand vol urnen is wat dat betreft veel onpersoonlijker. Dat zijn allemaal gedachten, die door je heengaan en die het antwoord op voornoemde vraag bepalen.

Begraven of cremeren? Vanuit ons mensen maakt het wel verschil. Maar als we de goddelijke kant bezien, gaat het toch om hetzelfde. Immers God is bij machte doden op te wekken uit het stof der aarde, maar ook uit het vuur en het water van de zee. En ik denk, dat dit te mogen weten voor ons toch altijd het belangrijkste is. De rest is daarbij vergeleken van ondergeschikt belang. God alleen bepaalt wat er uiteindelijk met de mens gebeurt, en dat is hoopvol! En daar kunnen onze menselijke methoden van begraven en cremeren gelukkig niets aan toe of af doen!

Het neemt niet weg, dat het voor ons mensen toch een hele belangrijke beslissing kan zijn, hoe je je einde ziet en tegemoet gaat. Daarom is het goed je daarop tijdelijk voor te bereiden en er met elkaar over te praten, zodat de nabestaanden weten hoe jij zelf er over denkt. Het mag duidelijk zijn, waar je begraven wil worden of op welke manier je gecremeerd wil worden. Bijvoorbeeld of de as moet worden uitgestrooid of in een urn bijgezet. Vaak is men er huiverig voor om daarover te spreken. Als je spreekt over de dood, roep je als ’t ware de dood op, zo denkt men vaak. Toch denk ik, dat het goed is, wanneer mensen, zeker in gezins- en familieverband, over “het einde” spreken. Het zou juist een moment kunnen zijn, waarop wij elkaar zeer nabij kunnen komen.

Daar zou nog veel over te zeggen zijn. En dat wil ik ook graag doen in de komende weken. Ik denk dan aan de vragen: moet de overledene thuis of in het ziekenhuis opgebaard worden? Wie moeten er uitgenodigd worden? Of is het beter om “in stilte” te begraven? Hebben we behoefte aan een “rouwdienst”? Moet daar nog door anderen dan de familie gesproken worden? Zal die “herdenking” plaatsvinden in een kerk of in een zaaltje? En als we op de begraafplaats zijn moet de kist dan zakken of hebben we dat liever niet? Hetzelfde geldt voor het crematorium. En hoe zit het met het oude gebruik om na de begrafenis aan de koffiemaaltijd te gaan met lekkere broodjes? En zo kunnen er nog heel wat vragen gesteld worden!

Het is goed om daar over na te denken. Want we worden er steeds meer mee geconfronteerd, dat de dood plotseling toeslaat. En als je dan weer een uitnodiging krijgt om een begrafenis of crematie bij te wonen, schrik je even en vraag je je onwillekeurig af: hoe moet het gaan, als het me zelf van heel dicht bij treft? Daarom moeten we het niet uit te weg gaan en ’t er met elkaar over hebben. Het kan ons helpen tot de goede beslissingen te komen. Hetzelfde geldt natuurlijk ook voor de nalatenschap. Steek je licht op bij de notaris. Veel notarissen hebben eens in de week hiervoor een gratis spreekuur. En wat de spullen betreft waar je aan hecht, laat je partner of kinderen weten, wat hiermee moet gebeuren. Ik denk aan muziek- of boekencollecties, verzamelingen van munten en postzegels, huisdieren en sieraden. Zelf heb ik een lijst gemaakt van belangrijke adressen van instanties die verwittigd moeten worden, verzekeringen enz. Daar kun je ook aangeven of je een belangrijke Bijbeltekst hebt of liederen, die in de rouwdienst verwerkt kunnen worden. Je slaat zo’n document op in de computer en het is in voorkomende gevallen altijd te raadplegen. Heeft u zelf ideeën, laat het me dan weten of haak in op het Forum.

Wordt vervolgd.

In de Bijbel komen we dit woord “voorzienigheid van God” niet tegen. Heel merkwaardig! In Genesis 22, waar Abraham zijn zoon moet offeren, lezen we wel de bekende tekst: “En Abraham noemde die plaats: de Here zal er in voorzien”. Maar deze tekst laat al duidelijk horen, dat waarin God voorziet, niet het kwade is, maar het goede voor de mens!

Wat God voorziet, wat Hem voor ogen staat, is dat de mens gelukkig wordt. God voorziet Jezus’ komst en Zijn redding van mens en wereld. Voorzienigheid is dus, dat de toekomst voor ons veilig is gesteld en alles wat daarmee samenhangt. Maar toch niet, dat een kind wordt overreden of een jonge vrouw kanker krijgt? Dat heeft God nooit “voor ogen” en Hij lijdt daar aan zoals wij er aan lijden. Dat de klassieke theologie zo op “providentia” (voorzienigheid) was gesteld, kwam omdat ze zich heftig moesten verzetten tegen de toen heersende opvatting dat ons leven wordt beheerst door het Fatum (het toeval). Bij de nog jonge schrijvers van de Heidelbergse Catechismus, Ursinus en Olevianus, was dat zeker het geval. Vandaar dat er in hun Catechismus zo veel nadruk wordt gelegd op de goddelijke voorzienigheid.

Tegenover het “toeval” benadrukten zij, dat God alles beslist. Zij moesten logischer wijs dan ook wel erkennen, dat het kwade uit Gods hand afkomstig is. Dat liever dan het andere! Maar dat is dan wel menselijk gedacht.

Zó vat dr. W. ter Horst het in zijn boekje “Over troosten en verdriet” samen. En hij voegt er aan toe, dat wij vandaag andere denkbeelden mogen hebben, die bijbelser zijn. Zoals: dat het goede uit Zijn hand afkomstig is en het kwade is wat Hij nog niet volledig in Zijn hand heeft. Maar dat houdt wel in, dat we dan ook volledig anders zijn gaan denken over Gods almacht. De Grieken gingen er van uit, dat de goden (en vooral de oppergod Zeus) almachtig waren en alles tevoren regelden. Zo is de Christelijke Kerk God ook gaan beschouwen: als de grote Regelaar achter al die menselijke schermen. Maar door het contact met het Jodendom, vooral na de oorlog, zijn we de Bijbel wat anders gaan lezen. Eigenlijk zijn we de Bijbel toen pas “goed” gaan lezen. We houden daarbij rekening met de eigentijdse joodse achtergrond. We bestuderen daarbij ook de Talmud, het eeuwenoude joodse commentaar op de Heilige Schrift. Daar wordt bijv. uitgelegd, dat God “Eel Sjaddai” (=God de hoogste, de geweldige) wordt genoemd: “Wanneer Ik het oordeel over de zonden van de mensen opschort wordt Ik Eel Sjaddai genoemd. Wanneer Ik Mij erbarm over de wereld wordt ik Heer genoemd, dus Ik ben, Die Ik ben. Ik wordt genoemd naar Mijn daden.”

God is de Almachtige, waar Hij op ons heil uit is. Wie aan God denkt mag aan Jezus denken en Die is geen veroordeler of leedveroorzaker!

Soms wordt de leer van Gods voorzienigheid en almacht ook wel afgezwakt, in die zin dat God niet zo zeer de hand in alle dingen heeft als wel dingen als het kwaad en het lijden toelaat. Blijft toch de vraag: Waarom verhindert Hij het dan niet, als Hij de Almachtige is? Het kwaad blijft een mysterie en we moeten oppassen het op Gods rekening te schuiven! Als het mysterie van het kwaad ergens geplaatst moet worden, dan in elk geval eerder bij de mensen dan bij God.

Natuurlijk weet ik ook wel, dat veel mensen door de eeuwen heen troost gevonden hebben bij de gedachte: “Het wordt je niet door mensen aangedaan…”

Hiermee bedoelden ze – hoop ik – niet zo zeer, dat God het op hen persoonlijk had gemunt, maar wel dat God er ook bij is, dat het niet buiten God omgaat. Er zijn zo nog veel mensen, die troost en rust vinden in Gods voorzienigheid, Zijn ondoorgrondelijke wil. Zoals de Heidelberger zo duidelijk zegt, dat “alle dingen niet bij toeval of noodlot komen, maar uit Zijn Vaderhand.”

Ook ziekten en rampen en ongelukken. Ook oorlogen en de ongelijke verdeling van Gods rijkdommen in de wereld. Mensen, die niet geloven, gaan er vaak nog van uit, dat er “toch iets moet zijn” en “dat alles komt zoals het komt” (of nog erger: zoals het komen moet!), dat we “in hogere handen” zijn en “dat niemand sterft vóór zijn tijd”.

Dr. Herman Wiersinga betoogt in zijn zeer verhelderende boekje “Verzoening met het lijden”, dat er ook een andere kant zit aan het voorzienigheidgeloof: dat juist hierdoor velen kerk en geloof de rug hebben toegekeerd. Zij vroegen zich af, hoe men advertenties kon plaatsen, waarin getuigd werd van Gods “wegnemen” uit dit leven of van het “berusten” in Gods “ondoorgrondelijke” leiding. Hoe kan een verstandhouding aanblijven met Iemand, die Auschwitz zo niet beschikte dan toch toeliet? Wat voor de één troost inhoudt betekent voor een ander soms aanstoot.

Ons is vroeger altijd voorgehouden, dat niets zo maar gebeurt. Daar zit een bedoeling achter: van God. Dat komt door Gods voorzienigheid. Wat er gebeurt, is niet toevallig, onverwacht en onvoorspelbaar.

Want, zo werd gezegd (en wordt door velen nóg beleden): het is de wil van God. Alles staat in Gods plan. Het is niet toevallig, het VALT ons niet toe, maar het KOMT ons toe uit Gods hand. Zó staat het ook in de Heidelbergse Catechismus, zondag 1: dat zonder de wil van de hemelse Vader geen haar van mijn hoofd vallen zal (kan). Daarbij wordt dan vaak de tekst uit Matteüs 10 vers 29b aangehaald: “En niet één daarvan zal ter aarde vallen zonder uw Vader”. De Heidelberger legt dit ook uit in zondag 10: dat God ons alzo regeert, dat loof en gras, regen en droogte, vruchtbare en onvruchtbare jaren, spijze en drank, gezondheid en krankheid, rijkdom en armoede, en alle ding, niet bij geval, maar van Zijne vaderlijke hand ons toekomen.

Veel mensen hebben vandaag met dit beeld van de regelende God moeite. Dat God in alle dingen voorziet, troost meestal niet, wanneer een mens verschrikkelijke dingen moet meemaken. “Het wordt je niet van mensenhanden aan gedaan… God zal er wel Zijn wijze bedoeling mee hebben… Laat Hem besturen, waken, ’t is wijsheid wat Hij doet.” Welke troost kan een mens daarin vinden, wanneer we denken aan de welvaart in onze westerse wereld en de armoede daarbuiten? Wanneer we denken aan de ellende, die natuurrampen als de tsunami en “Katrina” (nu net een jaar geleden) gebracht hebben? Als we horen over een blikseminslag in Vorden, die aan twee mensen het leven heeft gekost? De dominee sprak in de begrafenisdienst, hoeveel moeilijke vragen nu boven komen. Zij zei: “wij mogen God daarvan niet de schuld geven. Het is de natuur, die ons zoiets aandoet, de verwrongen natuur. Want ook de natuur is door de zonde aangetast net als wij mensen.” En zo kunnen we doorgaan. Dagelijks zien we om ons heen en ook bij ons zelf, hoe levens van mensen en dieren door verdriet en ellende getekend worden. In rouwadvertenties lezen we, hoe jonge mensen hun vreselijke ziekte zo dapper gedragen hebben. In de krant worden we geconfronteerd met zelfmoord, aanslagen, zinloos geweld, kindermishandeling en dierenbeulerij. En dan moet ik denken aan die musjes, waarvan Jezus spreekt. Dat er geen musje ter aarde valt zonder hun hemelse Vader. En dan mag u gerust weten, dat ik daar moeite mee heb, heel veel moeite, en u denk ik ook.

We kunnen ons God toch niet voorstellen, dat Hij dat allemaal zo gepland heeft?

Nee, dat kunnen we ons niet voorstellen en dat moeten we ook maar niet doen! Zó kan een mens toch niet aan God denken, zó halen we Hem omlaag naar onze slechte wereld toe.

Maar hoe zit het dan met die musjes en met die haren, die op ons hoofd geteld zijn? Wij moeten deze tekst in zijn verband lezen. Alle Bijbelteksten met je trouwens nooit uit hun verband halen en los van hun verband gebruiken. Dan laat je de Bijbel “buik spreken”! Dan kun je uit de Bijbel halen wat je maar wil. Maar zo mag het niet! Het beeld van die musjes bijvoorbeeld gebruikt Jezus in het verband van het Koninkrijk van God. Hij stuurt de discipelen er op uit om het nabij gekomen Koninkrijk te prediken en zieken te genezen. Hij waarschuwt echter tevoren: “Denk nu niet dat jullie het gemakkelijk zullen krijgen, want een discipel staat niet boven zijn meester. Wat ze met de Meester doen, zullen ze ook met jullie doen! De mensen zullen jullie vervolgen, maar -zo troost Jezus hen- jullie hoeven niet bang te zijn voor hen die het lichaam kunnen doden. Zelfs het lot van die waardeloze musjes – twee voor één duit, dertien in een dozijn- ontgaat niet aan de hemelse Vader, wanneer zij op de grond ploffen, dood. Dachten jullie dan, dat het de hemelse Vader wel ontging, als jullie op de grond ploffen, dood? Weest dan niet bevreesd, God zal voor u zorgen!”

Wat een geweldige troost! Zelfs in de dood laat Hij ons niet los. Dat staat er. En dan denken we aan Psalm 23: “Al ga ik ook door een dal der schaduwe des doods, Gij zijt bij mij.”En we herinneren ons de woorden van Psalm 121: “De Heer zal uw uitgang en uw ingang bewaren.” De uitgang is de geboorte, als een mensje uit de moeder uitgaat, de ingang is het sterven, als een mens het Koninkrijk ingaat. In deze Bijbelse traditie staat Jezus. Hij is het die het waarmaakt, waar de Psalmen hunkerend op hopen.

Dat staat er dus, het gaat om troost! Heeft u hierin iets gehoord van de wil van God? Nee toch? Niet één van de musjes zal ter aarde vallen zonder uw Vader, zonder dat uw Vader daarvan weet, zonder dat Hij ze vasthoudt! En de haren op uw hoofd zijn ook allemaal geteld. Zó dicht staat God bij ons! En zorgt Hij voor ons, in ups en downs. Maar daar staat toch niet, dat Hij dat allemaal zó regelt? Om ons te beproeven of op te voeden, te bezoeken of te bekeren? Niets van dat alles.

Hoe komt het dan toch, dat men vroeger die voorzienigheid van God zo heeft benadrukt? Daarover meer de volgende keer.

Hoe vaak hoor je dit niet? Als mensen elkaar willen troosten, wordt gauw zoiets gezegd, alsof daar troost in te vinden is! Wie het je ook aandoet, het blijft altijd even erg. We moeten dan zeker ook niet te gauw met de Bijbel aankomen! Dat kan heel verkeerd vallen.

Vooral als we met de Bijbel in de hand het verdriet van anderen gaan duiden. Het lijkt heel troostrijk, maar eigenlijk is het erg hard, wanneer er dan gezegd wordt: “Je wordt wel zwaar beproefd, maar gelukkig (o ja?), het wordt je niet door mensen aangedaan… God zal er wel Zijn wijze bedoelingen mee hebben… Laat Hem besturen, waken, ’t is wijsheid wat Hij doet.”

We moeten niet te gauw oplossingen aandragen voor het verdriet van anderen, vooral niet op grond van Bijbelse uitspraken. Al bent u er heilig van overtuigd, dat God er Zijn bedoelingen mee heeft, u helpt er de ander, die troost nodig heeft, toch niet mee. Integendeel, het maakt zijn verdriet en eenzaamheid nog groter. Want nu moet hij ook nog tegen God op!

Op een gegeven tijd, later als het evenwicht zich al weer een beetje heeft hersteld, zal de vraag nog wel eens aan bod komen: “Hoe kan een liefhebbende God pijn en kwaad toestaan? Wat wil Hij er mee door mij zoveel verdriet aan te doen? Door mij mijn geliefde te ontnemen?” Dan nog zal het de rouwende zelf moeten zijn, die deze vraag stelt en niet u. Soms komt zo’n vraag al vrij snel. Dat iemand bij een ernstig verlies zegt: “Ik weet dat God mij niet boven mijn kracht beproeft… Maar ’t is zo moeilijk het te aanvaarden.” Ga daar dan niet te snel op in. Laat de vraag gerust een poosje liggen. En zeg alleen maar: “Ja, het is heel erg voor u. Ik weet dat God u troosten zal en daar wil ik ook samen met u om bidden. Over het ‘waarom’ wil ik later nog wel eens met u spreken.”

Laten we vooral proberen het beeld van de “straffende” God bij die ander weg te nemen. Vaak is dat de oorzaak van onterechte schuldgevoelens. “Waaraan heb ik dit verdiend?” Alsof je ’t verdient, dat je dit zware lijden moet ondergaan, alsof God je daarmee straft. Deze gedachten zitten er bij de Christenen zo geheid in, dat ze elke keer weer om de hoek komen kijken. Dat heeft te maken met ons Godsbeeld. We kunnen ons God niet anders voorstellen dan de Almachtige, als een oppermachtige heerser die alles in de hand heeft en Zijn hand in alles. Wat heeft de zo regerende God met ons lijden te maken?

Kijken we naar Job. Die vroeg zich dat ook allemaal af. En dan geven zijn vrienden verklaringen: “God wil Job straffen, God wil Job onderwijzen!” Hoe erg het ook was, het was in elk geval niet voor niets. Maar Job vond er geen troost in. Daarom moeten wij ook maar niet te snel zeggen, dat het ergens toe zal dienen. Van ’t begin tot het eind zoekt Job God. En hij draait de vraag om: niet “hoe rechtvaardig ben ik?” maar “hoe rechtvaardig is God? Een God Die mij laat lijden en waarom?”

Het lijden op zich hééft geen zin, op zichzelf niet. Niet als straf noch als opvoedingsmiddel. Het is helemaal geen willekeurige beschikking van Hogerhand! Daar is het te verschrikkelijk voor. Een gruwelijk raadsel. En het wordt alleen maar verschrikkelijker en gruwelijker, als je er God op aankijkt. Het boek Job laat ons dit zien. We hoeven niet te vragen: waar is het goed voor? Waaraan heb ik dat verdiend? U mag gerust en hardop zeggen: Nergens voor, nergens aan! Ook al is er geen ander antwoord, geen andere verklaring, dan toch dat in elk geval niet! Geen God tégen mij!

Lijden is lijden. Het heeft op zich geen enkele zin. Het is nergens goed voor. Het mag ook niet goed gepraat worden. Het is gewoon lijden, bitter lijden. Als we dan toch een verband met God willen leggen, dan alleen dit: God staat niet achter het lijden, Hij staat wel achter de lijdende mens, en dat is heel wat anders. Dat is Evangelie. Dat is pas troost.

Mensen sterven zeer verschillend. Ten eerste maakt het verschil of je na een lang ziekbed sterft of plotseling door een acute hartstilstand. Ook is de situatie totaal anders, als een jong iemand sterft of iemand, die na een lang en vruchtbaar leven zijn moede hoofd neerlegt. Wij weten allen, dat de dood volkomen onverwacht kan komen, zó, dat er geen enkele voorbereiding op mogelijk is. Veel mensen zeggen dan, dat dát de mooiste dood is, die men zich wensen kan, maar anderen zouden er toch liever wat voorbereid op willen zijn.

Mensen reageren ook volkomen verschillend op hun dood. Twee mensen van dezelfde leeftijd en in gelijke omstandigheden kunnen hun ziekte en sterven totaal verschillend beleven. De een blijft tot het laatste toe protesteren en wil van het dood gaan niet weten. De ander heeft er vrede mee en kan ook rustig over zijn heengaan spreken en zelfs de begrafenis voorbereiden. En dat ligt niet altijd aan het geloof. Heel gelovige mensen hebben soms vreselijke moeite met het sterven. Waar zou dat toch aan liggen? Heb je dan geen vertrouwen in het geborgen-zijn bij God? In de woorden van Psalm 23: “Ook al ga ik door een dal der schaduwe des doods (diepe duisternis), ik vrees geen kwaad, want Gij zijt bij mij”? Ik denk, dat het voor gelovigen vaak een moeilijke weg is om met zichzelf en met God in het reine te komen, vanwege de schuldenlast. Tenslotte moet je dan toch het onvermijdelijke aanvaarden.

Jaren geleden al weer heeft een Amerikaanse psychiater, Elisabeth Kübler Ross, een boek geschreven over dit stervensproces. Zij noemde het “Lessen voor levenden”. Zij tekent de weg van het sterven in vijf fasen: 1. ontkenning 2. woede 3. marchanderen (onderhandelen) 4. depressie en 5. aanvaarding. Het zijn vijf stadia, die stervende mensen moeten doormaken. Als je er op let, dan merk je dat ook. Niet, dat het altijd in bovengenoemde volgorde gebeurt. Soms komt de woede vóór de ontkenning en liggen de belevingsmomenten door elkaar heen. Het kan ook zijn, dat iemand een fase overslaat of in één bepaalde fase blijft steken. Een eindeloze reeks aan variaties is hier mogelijk. Om hier inzicht in te krijgen heeft Kübler Ross met duizenden terminale patiënten gesprekken gevoerd.

Hoe gaan wij hier nu mee om?

De vijf kenmerken van het stervensproces zijn in wezen diep menselijke zaken, heel herkenbaar ook. Iedereen, die plotseling bericht krijgt van een ernstige gebeurtenis, begint met te zeggen: “Nee, dat kan niet waar zijn”. Dat is al een ontkenning. Hoe zou een patiënt, die gaat begrijpen dat er geen hoop meer is op beterschap, dan niet vluchten in de ontkenning?

Je moet er dan ook niet van kijken, als diezelfde patiënt even later verhalen gaat vertellen over alles wat hij gaat doen, als hij straks weer beter is.

Dan de woede, de boosheid. Een boosheid, die eigenlijk bestemd is voor wie je zoiets aandoet. Voor God, het noodlot, het lichaam dat je in de steek laat. Maar die boosheid kun je niet echt kwijt, want God is ver weg en het lot is onbereikbaar en je lichaam geeft geen antwoord. En dan richt je die boosheid op willekeurig gekozen anderen. Je familieleden, de dokter, de zuster… Dat is allemaal zo begrijpelijk en ook niet moeilijk te aanvaarden. De levenspartner, die het zwaar te verduren krijgt, zal altijd zeggen: “Hij (zij) bedoelde het niet zo”.

Marchanderen is een duur woord voor “onderhandelen”. Wanneer een zieke merkt, dat hij niet meer het volle pond van de beterschap en het leven kan krijgen, probeert hij er toch nog iets uit te halen, door te onderhandelen. Je hoort de mensen dan zeggen: “Als ik nog maar één keer met mijn kleindochter in de tuin kan wandelen…” “Lopen zal niet meer gaan, maar als ik dan nog naar kan lezen en achter de computer kan zitten…””Misschien kan ik nog één keertje thuis om het hoekje kijken en m’n borreltje drinken.” Daar moeten we begrip voor hebben en natuurlijk proberen om zulke laatste wensen, als ’t maar even kan, te vervullen.

Depressie, daar is heel moeilijk mee om te gaan. De strijdvaardigheid is verdwenen, lusteloosheid en uitzichtloosheid zijn er voor in de plaats gekomen. Laten we er in warmte en liefde voor de patiënt mee om gaan. Het vraagt veel geduld en opofferingsgezindheid. Ga niet tegen de zieke spreken (preken!) zo in de trant van: “Je moet eens bedenken, hoe goed je het nog hebt (bijvoorbeeld omdat je mij nog hebt!) Dat maakt de depressie alleen maar erger, omdat de zieke zich een last voelt voor de anderen.

Tenslotte is daar de aanvaarding. Daar kun je blij om zijn. Maar wees niet te uitbundig, want het is een wankel evenwicht. Ook daar moet je dus voorzichtig mee omgaan. De strijd is nog niet gestreden. Er wachten nog moeilijke momenten.

Omgaan met stervende mensen is een opgave. Maar je krijgt er ook gaven voor, zeg maar handvaten. Ik noemde al warmte en liefde en aandacht en zelfopoffering. En veel begrip en geduld. En tijd! Laat de patiënt altijd het gevoel krijgen, dat u hem niet in de steek laat. Vertrouwen geven en rust is het beste, waarmee we elkaar in tijden van nood kunnen helpen.

Enkele weken geleden hebben we gesproken over de rouwdienst en de laatste weken stonden we stil bij rouw, wat het betekent in iemands leven. We spraken over de troost van het laatste afscheid. Nu moeten we echt van elkaar afscheid nemen.

Dat is een heel verdrietig gebeuren. De dood is niet meer te ontkennen: degene, die we niet kunnen missen, is er niet meer. En wij, die achterblijven, zitten boordevol met tegenstrijdige gevoelens. Je hebt een stuk van je zelf verloren, je beste stuk. Je bestaan is tot in de diepste wortels geschokt. Je bent je evenwicht kwijt. Dat alles is beangstigend en het maakt je heel erg onzeker. Je had er misschien helemaal niet op gerekend – wie denkt nou dat het jou zal overkomen? Het is zo plotseling, zo onherroepelijk! Zo onbegrijpelijk ook, zo onrechtvaardig, dat je er boos over bent en opstandig tegen het lot dat je is toebedeeld en tegen God, Die het toch had kunnen verhinderen.

Met al deze gevoelens komen we in de rouwdienst. En als het goed is, worden die gevoelens daar ook vertolkt door de voorganger. Ze worden geuit in de klaagpsalm, de gebeden en de liederen die we zingen. Met tranen in de ogen en een hart vol pijn. Woorden schieten hier tekort. Maar woorden mogen ook gesproken worden uit dankbaarheid voor alles, wat we van onze geliefde ontvingen. We zijn God dankbaar voor het leven dat Hij gaf. Zo kijken we naar het verleden: hoe het was en hoe het ook nu nog had kunnen zijn. De nadruk valt op afscheid, de pijn van het gemis, van het “niet meer”.

Maar er is ook nog een andere zijde aan de rouwdienst. Gelukkig, God zij dank, is er ook nog een méér naast het “niet meer”. Er is ook dienst aan God, hopen en verwachten, waarvan gesproken en gezongen mag worden. Niet alleen het verleden staat ons voor ogen, maar ook het heden en de toekomst, hoewel je daar nog nauwelijks aan durft te denken. Zo’n afscheidsdienst is in de Rooms-katholieke Kerk een dienst voor de overledene. Zij spreken ook van “dodenmis”. Bij de Protestanten is het meer een gebeuren voor de nabestaanden. Het wil hulp geven aan de treurenden en een begin maken met de verwerking van zo’n groot verlies. En dan mag je ook naar de toekomst wijzen. In het vertrouwen, dat we de overledene overdragen in Gods handen, die verder voor hem of haar zorgen zal, en Die dat ook zal doen voor hen die achterblijven.

Hoe nu verder?

Hoe kan ik nog verder zonder haar of hem, die mijn leven was? “Ik wou dat ik ook maar dood was!” Het is heel moeilijk om iemand in een groot verlies een weg te openen naar de toekomst. Wij moeten dat ook maar niet te gauw doen. Wij mensen, bedoel ik. Maar God mag en kan dat wel doen. Hij is ook de Enige, Die het venster naar de toekomst kan openen. Wij mogen de dood van de opgestane Heer verkondigen, totdat Hij komt. Daar ligt onze troost. En dat is hoopgevend voor verdrietige mensen, dit tilt je een beetje op uit het donkere gat, waarin je gevallen bent.

Het kan een begin zijn van rouwverwerking. Dat je dit mag weten: dat er niet alleen een absoluut einde is, dat de dood brengt, maar ook een hoopvol nieuw begin, dat God schenkt. Er is niet alleen het gedenken van wat geweest is, er is ook verwachten van de dingen die nog komen, waaraan je samen deel gaat krijgen: de levenden en de doden. Je mag in die zin ook hopen op een gelukkig weerzien, eens als de bazuinen klinken… Je mag je gedragen weten door het “wat God heeft samengevoegd zal de mens (en ook de dood) niet scheiden”. Of nog beter, met de woorden uit de Romeinenbrief (8,38-39):

“Want ik ben verzekerd, dat noch dood noch leven, noch engelen, noch machten, noch heden noch toekomst, noch krachten, noch hoogte noch diepte, noch enig ander schepsel ons zal kunnen scheiden van de liefde Gods, welke is in Christus Jezus onze Here.”

In de liefde van Christus bergen we onze geliefde doden, in die liefde krijgen wij die achterblijven ook een kans om verder te kunnen leven, met het grote verlies dat ons getroffen heeft. Immers in die liefde blijven wij met elkaar verbonden over de grens heen. Je zet dan een foto bij het raam en kijkt hem of haar aan en dan door het raam heen in de wijde einder, waar je eens weer samen zult zijn, verenigd bij God.

Je weet eigenlijk niet goed, wat je doen moet, als je in de rouw bent. Doe je gewoon, dan zeggen de mensen: “Nou moet je eens zien, je kunt helemaal niet merken dat zij (hij) haar man (zijn vrouw) verloren heeft.” Blijf je thuis en ben je verdrietig, dan zeggen de mensen: “Kom op, je moet er eens uitgaan, dat is goed voor je!” Je voelt je zo vreselijk alleen staan, zeker als je geen kinderen of vertrouwde mensen om je heen hebt staan.

De mensen zeggen zo gemakkelijk – als om te troosten (maar meer om hun eigen geweten te sussen!) – “Je moet straks maar eens langs komen hoor! Bij ons ben je altijd welkom!” Maar als je dat dan een paar keer gedaan hebt, voel je je overbodig, een indringer.

Als weduwe of weduwnaar word je ook in een bepaalde hoek gedrongen. Je raakt veel contacten kwijt. Mensen, die vroeger nog wel bij je kwamen, toen je man of vrouw nog leefde, blijven nu weg. Want “men zou wel eens wat kunnen denken”. Geen wonder, dat vele door rouw getroffenen zich maar liever afsluiten van de “wereld”. Ze ontvangen daar toch geen begrip.

Naast de sociale noden lijdt iemand die rouw verwerken moet ook vaak aan geestelijke nood.

Schuldgevoel bijvoorbeeld. Dat je nu niets meer goed kunt maken aan die ander. Of dat je niet dankbaar genoeg bent voor wat de ander jou geschonken heeft. Een bejaarde vrouw, die juist haar man verloren had, zei eens tegen me: “Op mijn leeftijd moest ik eigenlijk dankbaar zijn en blij. We hebben samen nog zo’n lang en goed leven gehad. Velen moeten elkaar al veel eerder missen.” Maar zo voelt het niet, dankbaar en blij. Integendeel, je voelt je ellendig en alleen (in de steek) gelaten. En dat wrikt. Je gaat je schuldig voelen. Wat je verstandelijk zegt en wat ook heel logisch klinkt (iedereen zal het beamen) hoeft nog niet in overeenstemming zijn met je gevoel. En wat andere mensen tegen je zeggen zal ook heel vaak je gevoel niet kunnen raken. En daarom heb je er vaak niets aan. Integendeel, je ergert je. En dat mag je nog niet eens laten merken ook! Bijvoorbeeld als ze tegen je zeggen: Kop op, moet je eens naar die en die kijken, die is er toch ook doorheen gekomen! Of: Je moet maar vertrouwen, het komt allemaal wel weer goed. Soms wijst iemand naar God: Hij weet wat goed voor je is. Om uit je vel te springen! Wat heb je er aan, wanneer mensen jouw verdriet vergelijken met dat van een ander en er dan ook nog God bij halen! Terwijl God op dat moment zo ver van je verwijderd is en je je misschien wel afvraagt of Hij nog bestaat, als er zulke verschrikkelijke dingen gebeuren. Je zou je dan ook nog schuldig moeten voelen, dat je te weinig geloof meer hebt!

Nee, je hebt meer aan mensen, die niet met goedbedoelde adviezen komen, maar bij wie je je geborgen voelt. Mensen, die je gewoon laten zijn wie je op dat moment bent, met al je twijfels en schuldgevoelens. Zij hoeven je niet te vertellen, dat je “gelukkig geen financiële zorgen hebt” of “dat de kinderen voor zich zelf kunnen zorgen” of “dat je gelukkig het huis niet uit hoeft” en zo veel meer! Alsof het zó al niet genoeg is!

Van een begrafenis of crematie kan ondanks de pijn van het definitieve afscheid toch troost uitgaan. Soms is dat niet het geval. Dan hoor je mensen zeggen: “Het was zo kil… gewoon akelig.” Maar ook is wel eens de reactie van mensen: “Het was goed zo, het heeft me goed gedaan.” Ieder zal dat ook op eigen wijze beleven.

Wat is een begrafenis of crematie eigenlijk? Wat willen we er mee? Heeft de Kerk daarin ook een functie? Is daar nog troost te vinden bij het geopende graf? Of in de koude zakelijkheid van een crematorium?

De begrafenis of crematie sluit de eerste dagen van rouw af. De geliefde dode was eerst nog bij je. Wat vroeger gebruikelijk was komt de laatste tijd weer terug: de dode wordt opgebaard in huis. Je kunt er dan nog elk moment van de dag even naar toe. Maar ook bij opbaring in het rouwcentrum of in het ziekenhuis is er gelegenheid om nog even bij de dode te zijn, met hem te praten, hem aan te raken. Met de begrafenis of crematie is dat voorbij. Nu is het definitief, het afscheid. Je wordt van elkaar losgemaakt, losgerukt. Wat doet dat een pijn! Mensen die van elkaar houden zouden eigenlijk altijd bij elkaar moeten kunnen blijven. Maar de werkelijkheid is zo anders, je moet elkaar loslaten, er is geen ontkomen aan.

Soms is daar woordeloze verslagenheid. Wie heeft daar ook nog woorden voor? Voor zoveel verdriet? Tegenover de dood is een mens met stomheid geslagen. Alleen huilen geeft dan nog wat verlichting. Een mens zegt dat ook wel eens, na zo’n huilbui: “He, dat lucht op.” Het is goed, wanneer je nog huilen kunt. Naast je staan je familieleden en vrienden, die ook moeten huilen. Dat geeft je troost. Je staat sámen in het verdriet. Gedeelde smart is halve smart.

Naast het uiten van je verdriet is ook het noemen van de naam van de overledene troostvol. Een “in memoriam”, uitgesproken door één van de kleinkinderen bijvoorbeeld. In herinnering wordt teruggeroepen al wat de overledene heeft betekend. En in het noemen van de naam wordt hij of zij opgedragen aan de Heer van het Leven, die ons allen bij name kent en roept. Er wordt met respect over de overledene gesproken. De liefde voor haar of hem klinkt door de woorden heen. Ook minder mooie dingen kunnen dan worden genoemd. “Van de doden niets dan goeds”, wordt wel eens gezegd. Maar dat is niet reëel, dat troost ook niet werkelijk. De overledene was zoals hij was, een mens van vlees en bloed, en zo moeten we hem bewaren. Vanuit Jezus’ boodschap, dat we van de vergeving leven mogen.

De gedachtenis van de dode en het luisteren naar Gods boodschap ten aanzien van leven en dood gebeurt meestal in de rouwdienst. Daarbij wordt stil gestaan bij wat geweest is en wat nu wordt afgesloten. Maar ook mogen we daarbij niet vergeten, wat nog komt, waar we naar uitzien. Immers in ons geloof moet het beste nog komen! Dat blijde vooruitzicht moet zeker een plaats krijgen in de rouwdienst, maar we moeten toch ook ruimte geven aan het verdriet van het afscheid, Dood en pijn mogen gevoeld worden. We moeten het ook niet “verbloemen”, met veel bloemen en mooie toespraken en sentimentele muziek. Daarmee wordt de dood ontkracht, en dat helpt de achterblijvende al helemaal niet. Daar zit geen troost in. Of ’t moest zijn in de vaak gehoorde woorden: “Hij (zij) heeft toch zo’n mooie begrafenis gehad!” Maar dat “mooie” ben je gauw vergeten, als de gruwelijke werkelijkheid van de dood toch tot je doordringt. En dat komt onherroepelijk.

Ik heb al eens geschreven, hoe belangrijk het is om in je verdriet niet alleen te staan. “Samen is niet alleen”.

Want je voelt je in je eenzaamheid al gauw in de steek gelaten.

In de eerste plaats is het bij die ander zijn al heel erg belangrijk. Laten zien, dat degene die een verlies geleden heeft niet alleen staat in dit verlies. Dat er iemand is, die mee-lijdt. Gedeelde smart is halve smart. Maar dan moet die wel echt gedeeld worden, althans voor een stukje meegedragen. Want echt delen is een te moeilijke opgave voor iemand, die het niet zelf heeft meegemaakt. Het nabij iemand zijn betekent ook aandacht, warmte, tederheid. Helpende handen. Dat je die ander werk uit handen neemt. Want er komt zoveel op je af, als je er opeens alleen voor staat. Mee-helpen, mee-denken, mee-huilen.

Vooral dat laatste is belangrijk, praten over het verlies en meehuilen. Wat komen er dan veel emoties los! Steeds maar weer hetzelfde trieste verhaal aanhoren en daarna stil te zijn, samen in gedachten. Je houdt elkaar vast en droogt elkaars tranen. En je neemt die ander werk en zorg uit handen. Niet dat die ander dat niet zelf zou kunnen doen. Maar daarmee wordt hem of haar ruimte gegeven om te rouwen, om mensen te ontvangen, om gesprekken te voeren, om samen naar het kerkhof te gaan.

We noemen zulke “helpende handen” wel “rouwarbeid”. Het kost een mens heel wat inspanning om rouwarbeid tot een goed einde te brengen. Daar wordt wel eens te licht over gedacht. Het is heel zwaar werk! En het kost veel tijd. Je maakt je zelf in alle opzichten ondergeschikt aan die ander. Soms is het niet duidelijk, wie hier het vóórtouw moet nemen. Eén van de kinderen? Een broer of zus? Of juist een buitenstaander: een goede buur, een vriend of vriendin? Meestal is het een samenspel tussen verschillende van deze mensen. In goed overleg is dan veel mogelijk en het maakt de moeilijke opgave ook wat lichter. Samen ben je immers sterker en kun je elkaar ook bijstaan en troosten. Gelukkig de mens, die zulke helpers om zich heen mag weten!

De eerste dagen van verdoving worden afgesloten met de begrafenis of crematie van de geliefde. Hij of zij, die achterblijft, wordt zich er dan nog meer van bewust dat het echt waar is. Dat geldt ook voor de kinderen en overige familie.

Dat de geliefde man of vrouw, het geliefde kind, de geliefde vriend of vriendin en wie het ook mag zijn, niet meer terug komt. Dan volgt er zeker een periode van leegte en eenzaamheid. Te sterker voel je dat, omdat na verloop van tijd ook de mensen meer en meer gaan wegblijven. Hoe belangrijk worden dan die helpende handen in je leven!

Als je wilt troosten, is het heel belangrijk, dat je de ander niet alleen laat. Het franse woord “consolation” laat dat ook heel goed zien. Het betekent zoiets als “zorgen, dat iemand niet alleen is”.

Iemand, die in de rouw is of ander leed met zich mee draagt, voelt zich vaak zo alleen, zo verlaten en verworpen, uitgesloten, helemaal op jezelf teruggeworpen. “Je staat er toch eigenlijk helemaal alleen voor, je moet ’t toch allemaal zelf verwerken”, hoor je dan iemand zeggen. Natuurlijk, er komen best veel mensen bij je op bezoek, maar je kunt je dan toch nog erg alleen voelen. Al heb je een hele kamer vol mensen… is er wel één bij die echt naar je luistert, die invoelt wat jij moet doormaken?

Hoeveel mensen laten we eigenlijk niet in de steek? Ook als je zeggen kunt: “Ik ben er toch geweest?” Echt bij iemand zijn is een moeilijke opgave. Je moet je zelf wegcijferen, oor en oog hebben voor die ander, mee-huilen, mee-lijden. Ook gewoon samen stil zijn hoort daarbij. En zeker niet komen met je eigen verhaal! Dat kan altijd nog, als de ander er naar vraagt. Eerst moeten we bij die ander blijven en luisteren naar zijn of haar verhaal. Vaak gebeurt dit niet, is men te druk bezig met zichzelf, met eigen problemen. Is het dan een wonder, dat die ander zich niet gehoord en begrepen voelt? Een  echt gesprek komt dan niet tot stand, integendeel: het gesprek strandt en je gaat met een kater naar huis.

Het is soms ook niet gemakkelijk om te horen wat die ander zegt. Iemand, die verdriet heeft of pijn, komt daar vaak niet recht voor uit. Hij zegt dan : “’t Gaat wel”. Soms moet je er doorheen horen en alleen maar knikken of met een vraagje de ander uitnodigen verder te vertellen, bijvoorbeeld “Gaat het een beetje…”  Je gezicht is dan denk ik belangrijker dan je woorden. Je drukt er mee uit, dat je met aandacht luistert. Je zit zelfs iets voorovergebogen naar die ander toe, om maar geen enkel woord te hoeven missen…

Luisteren en nog eens luisteren! Niet bang zijn als ’t gesprek stil valt. De stilten spreken soms boekdelen. In het samen-stil-zijn sta je wellicht dichter bij elkaar dan wanneer je samen honderduit spreekt. De vrienden van Job hielden, toen ze bij Job op bezoek kwamen, zeven dagen hun mond. Als ze toen weggegaan waren, zouden ze voortreffelijke troosters geweest zijn. Ze hadden Job de gelegenheid gegeven uit te razen tegen God. De boosheid om het onrecht, je aangedaan, het gemis dat je niet dragen kunt, de ellende die je niet verdient… Heel de agressie om je bittere lot moet er soms uit, vóór je verder kunt. En de stroom van bittere tranen…

Wanneer iemand getroffen wordt door een groot verlies, dan overkomt hem een ijzige kilte. Hij slaat dicht, leeft in een soort verdoving, net alsof z’n gevoelens zijn uitgedoofd. Omstanders begrijpen dat soms niet. “Wat gek, dat vader (moeder) er zo koud onder blijft, hij (zij) huilt helemaal niet, net alsof het allemaal langs hem (haar) heengaat”. Zo hoor je kinderen wel eens zeggen bij de begrafenis van een van de ouders.

Tenslotte: kan een mens in diep leed wel getroost worden? Wil hij dat eigenlijk wel? Soms wil je liever bij je verdriet blijven. En ben je bang dat het je afgenomen wordt. Mensen praten het zo gemakkelijk weg of kleineren  het. Zou het niet daardoor komen, dat mensen zich soms toesluiten voor troost? Maar waar mensen echt mee-lijden en proberen het verdriet sámen te dragen, daar kan getroost worden. Sámen is niet alleen! Een trooster zal vooral met warmte en tederheid moeten komen, met een lieve mond, een zachte hand, een kloppend hart. En met respect voor die ander, zodat hij of zij toch ook zichzelf kan zijn en  bij zijn of haar verdriet kan blijven. Het verdriet moet je niet afgenomen worden, maar je moet geholpen worden het te dragen, er doorheen te komen, het te verwerken, het een plaats te geven in je leven, waardoor je met je leven weer verder kunt, de toekomst tegemoet.

Troost van God is het beste wat een mens kan overkomen, als hij het moeilijk heeft. Toch is het niet zo gemakkelijk daarover te spreken. Het wordt gauw een beetje goedkoop, als je tot een rouwende zegt: “Kop op, hoop op God, het hart naar boven…” Je hebt gemakkelijk spreken met zulke “grote” woorden, maar het moest je zelf maar eens overkomen!

Wanneer mensen soms zo spreken, staan ze Gods troost meer in de weg dan dat ze die brengen. Meestal kunnen mensen beter zwijgen, wanneer ze bij iemand komen die verdriet heeft. Woorden zijn vaak te veel, want echt verdriet… daar zijn geen woorden voor. Het is wel van belang, dat mensen komen en trouw zijn in hun bezoek, in het aanbieden van hulp. Dat op zich al geeft troost.

In het woord “troost” zit, heel diep verborgen, het woordje “trouw”. Je troost iemand door hem of haar niet in de steek te laten. Dit wordt wel eens al te gemakkelijk vergeten, vooral door gezonde mensen. Ze blijven dan bij  zieken en weduwen en weduwnaren weg. Ze vinden het dikwijls ook eng om naar het ziekenhuis of verpleeghuis te gaan of iemand op te zoeken, die net een man of vrouw verloren heeft. Ook best te begrijpen, dat ze er tegen op zien. Je weet immers niet, wat je moet zeggen, het is allemaal ook heel bedreigend voor je zelf. Maar je hoeft toch ook niet altijd wat te zeggen? Dat zal niemand van u vragen. Als je er maar bent en  luistert en misschien samen bidt. Samen kun je dat verdriet beter aan. Je hebt elkaar zo nodig!

Ik noemde net, dat een zieke en rouwende ook bedreigend kan zijn. Je wordt met iets geconfronteerd, dat je liever uit de weg gaat, waaraan je niet herinnerd wenst te worden. Dat je zelf ook wel eens ziek zou kunnen worden of iemand zou kunnen verliezen, van wie je veel houdt. Daarom voel je je niet op je gemak. Soms heb je dan als zieke het gevoel, dat je zelf moet gaan troosten in plaats van getroost te worden! Doe dat dan ook maar en stel de bezoeker op zijn gemak. Zeg hem hoe zeer je ’t waardeert dat hij of zij toch gekomen is en dat je ’t begrijpt hoe moeilijk het voor die ander is. Dan kan ziekenbezoek, wat zo moeilijk leek, voor de bezoeker tot troost worden.

Troost heeft te maken met trouw. Trouw zijn in de kleine dingen. Geen grote woorden alstublieft, maar gewoon er zijn voor die ander en je hulp aanbieden en dingen uit handen nemen. Vooral ook aandacht geven aan het verhaal, dat die ander misschien al zo dikwijls verteld heeft. Het zitten ‘m in kleine dingen, een bloemetje, een fles zelf gemaakt sap, een kaart, een welgemeende handdruk. Het zijn de kleine dingen, die ’t hem doen. Niet voor niets noemen we een kopje koffie een “bakkie troost”. En wat is nu een kopje koffie helemaal? Toch niets! Ja wel, het is een teken, dat je zorg hebt voor elkaar, dat je tijd neemt voor die ander, dat je even niet alleen aan je zelf denkt! En doe het op je gemak, neem er ook de tijd voor. Het is niets frusterender voor iemand, die jouw hulp nodig heeft, te moeten merken, dat je eigenlijk op hete kolen zit. En als je dan tenslotte zegt “ik kom nog wel eens langs”, doe het dan ook!

In het engelse “comfort”, wat wij vertalen met “troost”, zit de gedachte aan ondersteuning en hulpbetoon. Degene, die getroost wordt, zal dit ook echt als steun en hulp moeten ervaren. Anders heeft het geen zin gehad. Vraagt u zich dat ook gerust af, als u bij een zieke of rouwende bent geweest: “heeft die er ook iets aan gehad?” Als je bij je zelf twijfelt, ga dan gauw weer eens terug en probeer het beter te doen! Zeg het ook maar gewoon, dat je daarom terug gekomen bent. Dat zal helpen om tot meer openheid te komen en de twijfels bij jou weg te nemen. Misschien houd je er zelfs een voldaan en dankbaar gevoel aan over. Dat zou het mooiste zijn, voor degene die je bezocht hebt en voor je zelf.

De volgende keer schrijven we meer over de troost van God.

Het meeste leed in de mens komt voort uit het afstand moeten doen van allerlei dingen in je leven, waaraan je gehecht bent. Vooral het moeten verliezen van mensen, die je lief en dierbaar zijn, veroorzaakt veel verdriet. Het verlies van een huwelijkspartner, met wie je zovele jaren lief en leed hebt mogen delen, of het verlies van je ouders of van een kind… Het veroorzaakt schrijnende wonden, die wellicht nooit meer zullen helen. In het verpleeghuis te Goes, waar ik 16 jaar als geestelijk verzorger gewerkt heb, heb ik het vaak van bewoners, die een kind verloren hebben, gehoord: “Waarom mijn kind, waarom niet ik?”

Een mens hecht zich aan mensen en dingen. Een mens is geboren om lief te hebben en te verzorgen en samen bezig te zijn. Dat zie je bij kinderen, die de dingen naar zich toe halen en koesteren. Mijn kleinzoon, die net twee jaar geworden is, sjouwt de hele dag met zijn Pandy (een Pandabeertje) en Lala (van Teletubbies). Je ziet het ook bij volwassenen, die scheppend, zorgend en ordenend bezig zijn. Het verlangen om lief te hebben en datgene, wat je lief hebt, te koesteren en vast te houden is de mens zó eigen. Trouwens, het omgekeerde is ook het geval: je wilt ook gekoesterd worden. En dat brengt altijd verlies met zich mee. De dreiging om iets te moeten afstaan is altijd aanwezig. En dat brengt mensen in paniek, maakt mensen boos en verdrietig. Precies datgene, wat gebeurt, als mensen in de rouw zijn.

Wat kan een kind verdrietig zijn, als ze zijn/haar troetelbeest kwijt is of wanneer de poes of het konijn gestorven is. Moederpoes gaat van ellende ook overal zoeken, als er één  van haar kleintjes uit het nest gepakt is. Lijden aan een verlies is heel erg en moeilijk te troosten, tenzij je zo’n verlies zelf hebt meegemaakt of nóg meemaakt.

Als je materiële zaken verliest, een baan of een huis, dan kan dat hard aankomen. Maar zo’n verlies is niet onherstelbaar, je kunt gaan werken aan een nieuw huis, op zoek gaan naar een nieuwe baan. Wanneer je de relatie verliest met iemand die je lief was geworden, dan is dat heel pijnlijk. Er is onder de mensen veel scheidingspijn. Het meeste treft dat de kinderen, die hun veilige tehuis met twee ouders kwijt zijn. Gescheiden mensen en hun kinderen dragen daarvan nog heel lang de sporen. Maar het kan overgaan, al is het ook na zeer lange tijd. Het verlies van een vriend of vriendin, een huisdier dat zoek is geraakt, een verslechterende gezondheid, dat alles kan een groot verlies zijn, dat veel pijn doet. Maar het ergste is, als de dood je geliefde wegneemt. Dat is onherstelbaar. Die ander komt nooit meer terug, en het leven zal nooit meer zijn als voorheen. Geen wonder, dat de achterblijvende partner soms boos en opstandig is!

Een andere vorm van verlies is, dat je iets van je zelf verliest. Dat noemen we ‘intrapsychisch’ verlies. Je raakt b.v. een ideaal kwijt, waaraan je je zo lang had opgetrokken. Iemand, die je bewonderde en van wie je veel verwachtte, heeft je bijvoorbeeld diep teleurgesteld. Een droom, die je voor jezelf of voor je kinderen hebt gekoesterd, is in rook opgegaan. Je werk, je functie in het leven is afgelopen, je bent uitgeschakeld, je kunt ‘oprotten’. Daarmee raak je iets van jezelf kwijt, zeg maar je ‘identiteit’: wie je bent en wat je voorstelt. En dat doet van binnen pijn. Datzelfde gevoel heb je ook, wanneer je gehandicapt raakt, een of meer ledematen moet missen, je lichaam je eigenlijk in de steek laat. Bejaarde mensen hebben daar veel last van. Je kunt niet meer uit de voeten, je handen willen niet meer zo, je gaat trillen en laat alles vallen, soms ga je ook zelf vallen. Je gehoor neemt af en je kunt niet meer zo goed zien. Het ergste is nog, wanneer je gedachten verward raken en je heel onzeker wordt. Soms raakt een mens halfzijdig of helemaal verlamd door een ongeluk of slopende tumor, een hersenbloeding. Dan kan het zijn dat je helemaal niet meer kunt spreken of je gedachten kunt formuleren. Wat betekent zo’n verlies veel in iemands leven, ja zeg maar gerust: alles. Je bent alles kwijt wat je vroeger had, soms ben je ook God kwijt. In het verpleeghuis zei eens een oude vrouw, die er werkelijk erg aan toe was, tegen mij: “Dominee, het ergst vind ik nog dat ik niet meer kan zingen, het zingt ook niet meer in mij, ik ben God ook nog kwijt.”

Je lichaam, je relaties, je zelf verliezen. Een mens, die dat moet meemaken, is diep in de rouw. Wie kan hier nog troosten? Ik denk: EEN alleen!

De volgende keer zullen we daar over spreken: troost van God en troost van mensen.